Η πληθυσμιακή διάρθρωση αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα κάθε μακροπρόθεσμης δημόσιας πολιτικής. Στην Ελλάδα, η δημογραφική δυναμική των τελευταίων δεκαετιών έχει αποκτήσει χαρακτηριστικά αντεστραμμένης πυραμίδας: λιγότεροι νέοι, περισσότεροι ηλικιωμένοι. Η αναλογία ενεργού πληθυσμού προς συνταξιούχους περιορίζεται με ανησυχητικούς ρυθμούς, ενώ το βάρος στη χρηματοδότηση του ασφαλιστικού συστήματος μετατοπίζεται σε ολοένα μικρότερη φορολογική βάση. Η στατιστική πραγματικότητα δεν επιδέχεται εύκολες ερμηνείες ή απλουστευτικές λύσεις και απαιτεί δομική αναπροσαρμογή πολιτικών.
2. Δημογραφική Μεταβολή: Ποσοτική και Ποιοτική Διάβρωση
Με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (2024), η Ελλάδα παρουσίασε το 2023 φυσική μείωση πληθυσμού της τάξης των -39.000 ατόμων. Ο δείκτης γονιμότητας διαμορφώθηκε στο 1,3 παιδιά ανά γυναίκα, σημαντικά χαμηλότερος από το επίπεδο αναπλήρωσης των γενεών (2,1). Την ίδια στιγμή, η ηλικιακή ομάδα 65+ ξεπέρασε το 23% του πληθυσμού, ποσοστό από τα υψηλότερα στην Ε.Ε., αναδεικνύοντας τη βαρύτητα της γήρανσης όχι απλώς ως στατιστικό εύρημα αλλά ως πολιτικό και οικονομικό ζήτημα πρώτης γραμμής.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η πληθυσμιακή γήρανση δεν αφορά μόνο τον αριθμό των ηλικιωμένων, αλλά και την “ποιοτική” τους συσσώρευση σε μικρές κοινότητες, κυρίως στην περιφέρεια. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου από νεότερες γενιές δημιούργησε δεκάδες γερασμένες περιοχές χωρίς παραγωγική βάση, επιτείνοντας την κοινωνική και χωρική ανισότητα.
3. Το Ασφαλιστικό υπό Πίεση: Προς ένα Αντιστάθμισμα χωρίς Βάση;
Το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα είναι αναδιανεμητικού χαρακτήρα. Οι εισφορές των εργαζομένων καλύπτουν τις συντάξεις των συνταξιούχων. Αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο, στηριγμένο στην υπόθεση πολυπληθών και νεαρών εργατικών πληθυσμών, καταρρέει σταδιακά καθώς ο λόγος εργαζομένων προς συνταξιούχους πλησιάζει το 1,6:1 , ένας από τους χαμηλότερους στην Ευρωζώνη.
Ενδεικτικά:
- Το 2023, το σύνολο των συντάξεων (κύριες + επικουρικές) ξεπέρασε τα 30 δισ. ευρώ.
- Οι κρατικές επιχορηγήσεις προς τον ΕΦΚΑ ανήλθαν σε 15 δισ. ευρώ, με τάσεις αύξησης.
- Παρά τις μεταρρυθμίσεις του 2010–2020 (νόμοι Κατρούγκαλου, Βρούτση κ.λπ.), το σύστημα παραμένει ευάλωτο τόσο μακροοικονομικά όσο και κοινωνικά.
Η γήρανση του πληθυσμού σημαίνει όχι μόνο περισσότερους συνταξιούχους, αλλά και μεγαλύτερη διάρκεια συνταξιοδότησης. Ένας πολίτης που συνταξιοδοτείται στα 62 μπορεί πλέον να ζήσει για άλλα 25–30 χρόνια, χωρίς ωστόσο να μπορεί να εργαστεί απαραίτητα. Η συνταξιοδοτική δαπάνη λοιπόν αυξάνεται γεωμετρικά, όχι απλώς αριθμητικά.
4. Σενάρια για το Μέλλον: Ανθεκτικότητα ή Συρρίκνωση;
Η τρέχουσα δημογραφική τάση, εφόσον συνεχιστεί, υπονομεύει κάθε απόπειρα μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Σενάρια της Eurostat προβλέπουν ότι μέχρι το 2050, η Ελλάδα θα έχει πληθυσμό κάτω των 9 εκατομμυρίων, με τους 65+ να αγγίζουν ή και να ξεπερνούν το 30% του συνόλου. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι εισφορές από τον ενεργό πληθυσμό δεν θα επαρκούν για την κάλυψη ούτε του 50% των συντάξεων.
Ωστόσο υπάρχουν ενδεικτικές πολιτικές που έχουν προταθεί σε διεθνές επίπεδο:
- Εισαγωγή κεφαλαιοποιητικών πυλώνων υπό πολύ αυστηρή κρατική εποπτεία.
- Οριζόντιες δημογραφικές πολιτικές, όχι απλώς επιδοματικές, αλλά με μέτρα στέγασης, εργασιακής σταθερότητας και στήριξης της γυναικείας απασχόλησης.
- Αξιοποίηση του μεταναστατευτικού πληθυσμού, ο οποίος διαμένει στη χώρα.
- Επαγγελματική κατάρτιση και προγράμματα κοινωνικής ένταξης
- Ενίσχυση της γεννητικότητας με στοχευμένες πολιτικές οικογένειας
- Φορολογικά κίνητρα για εργαζόμενους γονείς με εξαρτώμενα τέκνα
- Ενίσχυση της γυναικείας απασχόλησης και συμφιλίωση εργασίας-οικογένειας.
Συμπερασματικά λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι το δημογραφικό δεν είναι απλώς πρόβλημα πληθυσμιακού ισοζυγίου. Αποτελεί πρόβλημα κοινωνικής δομής, πολιτικής προοπτικής και οικονομικής ισορροπίας. Η Ελλάδα βρίσκεται μπροστά σε μια κρίση, όχι τόσο θεαματική όσο οι χρηματοπιστωτικές, αλλά εξίσου αποσταθεροποιητική. Η συνταξιοδοτική αβεβαιότητα δεν αποτελεί μελλοντικό κίνδυνο αλλά παράγοντα ανισορροπίας. Ο σχεδιασμός που απαιτείται δεν είναι βραχυπρόθεσμος ούτε λογιστικός. Δυστυχώς είναι πολυπλοκότερος και κυρίως είναι δημογραφικός, κοινωνικός και μακροπολιτικός. Καμία λύση δεν είναι μονοδιάστατη αλλά απαιτεί τον συνδυασμό πολιτικών με συνέπεια και βάθος χρόνου ώστε να διασφαλιστεί η συνέχεια του κοινωνικού κράτους, όπως το γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.
Δικηγόρος Αθηνών — Πτυχιούχος Νομικής Σχολής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μεταπτυχιακές σπουδές στο τμήμα πολιτικών επιστημών (Διακυβέρνηση και Δημόσιες Πολιτικές). Συνεχής παρουσία στην ελληνική τηλεόραση με αιχμή την ασφαλιστική μεταρρύθμιση και το ιδιωτικό χρέος. Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΡΤ.